کشت سلولی، هنر زنده نگه‌داشتن و تکثیر سلول‌ها در محیطی مصنوعی و کنترل‌شده است. این فرایند، امروزه یکی از ارکان اصلی در تحقیقات پزشکی، دارویی، نانوفناوری و زیست‌شناسی مولکولی به‌شمار می‌رود. در نگاه اول شاید ساده به‌نظر برسد، اما واقعیت این است که کشت سلول، دنیایی پیچیده و ظریف دارد که نیاز به دقت بالا، دانش فنی و رعایت اصول خاصی دارد.
در این مقاله سعی داریم مهم‌ترین اصول اولیه کشت سلولی را با زبانی ساده و کاربردی بررسی کنیم تا درک بهتری از این حوزه مهم داشته باشید.
1- محیط کشت؛ خانه‌ای مغذی برای سلول‌ها
هر سلول برای رشد و زندگی، به یک محیط مناسب نیاز دارد. این محیط باید شامل مواد مغذی مانند گلوکز، آمینواسیدها، نمک‌های معدنی، ویتامین‌ها و سرم (مانند FBS) باشد. محیط‌های استانداردی مانند DMEM، RPMI، MEM یا F12 بسته به نوع سلول استفاده می‌شوند.
نکته: انتخاب محیط کشت، دقیقاً مثل انتخاب خاک مناسب برای یک گیاه خاص است!
2- دما و گاز: شرایطی شبیه بدن
اکثر سلول‌های انسانی و جانوری در دمای ۳۷ درجه سانتی‌گراد (دمای بدن انسان) و در شرایط ۵٪ CO₂ بهترین عملکرد را دارند. این شرایط در انکوباتورهای مخصوص ایجاد می‌شود و حفظ پایداری آن برای سلامت سلول‌ها بسیار مهم است.
3- استریلیته: دشمن نامرئی را جدی بگیرید
در دنیای کشت سلول، کوچک‌ترین آلودگی می‌تواند فاجعه‌ای بزرگ رقم بزند. قارچ‌ها، باکتری‌ها یا مایکوپلاسماها به‌سرعت رشد می‌کنند و سلول‌های شما را از بین می‌برند.
✅ رعایت بهداشت فردی
✅ استفاده از تجهیزات استریل
✅ کار در هود لامینار کلاس II
✅ پاک‌سازی منظم با الکل یا محلول‌های ضدعفونی‌کننده
از ملزومات کار هستند.
4- منشأ و نوع سلول: هر سلولی دنیای خودش را دارد
بسته به اینکه با چه سلولی کار می‌کنید (مثلاً سلول‌های فیبروبلاست، اپیتلیال، سرطانی یا بنیادی)، نیازهای تغذیه‌ای، نحوه چسبندگی، و حساسیت آن‌ها فرق دارد. بعضی سلول‌ها چسبنده (adherent) هستند و به ته فلاسک می‌چسبند، برخی هم شناور (suspension) هستند.
شناخت دقیق خط سلولی یکی از کلیدهای موفقیت در آزمایش است.
5 – پایش و بررسی مداوم؛ همیشه هوشیار باشید
حتی اگر همه چیز خوب پیش برود، نباید از بررسی مداوم سلول‌ها غافل شوید. توصیه می‌شود:
-
- هر روز سلول‌ها زیر میکروسکوپ معکوس بررسی شوند
-
- رنگ محیط کشت (مثل فنول‌رد) را زیر نظر داشته باشید
-
- شکل و تراکم سلول‌ها ثبت شود
-
- تست آلودگی مایکوپلاسما به‌طور منظم انجام گیرد
این کارها مثل چک‌آپ‌های دوره‌ای سلامت هستند!
6- پاساژ سلولی: وقت کوچ سلول‌ها!
وقتی سلول‌ها بیش از حد تکثیر پیدا کنند، محیط کشت برایشان تنگ و فقیر می‌شود. در این زمان باید با انجام پاساژ (Subculture)، سلول‌ها را به محیط تازه‌تری منتقل کنید.
زمان دقیق پاساژ بسته به نوع سلول و سرعت رشد آن‌ها متفاوت است، اما معمولاً وقتی ۷۰–۸۰٪ سطح فلاسک پوشیده شد، زمان مناسبی است.
7- مستندسازی و دقت در ثبت اطلاعات
یکی از عادت‌های خوب در کار کشت سلولی، ثبت دقیق همه چیز است:
-
- تاریخ کشت و پاساژ
-
- شماره پاساژ (Passage number)
-
- نوع محیط و سرم
-
- مشاهدات روزانه
این اطلاعات در درازمدت می‌تواند از بروز خطاها یا تکرار آلودگی جلوگیری کند.
- مشاهدات روزانه
جمع‌بندی؛ چرا باید اصول کشت سلول را جدی گرفت؟
کشت سلول، پلی است میان تحقیقات آزمایشگاهی و درمان‌های آینده. از آزمایش‌های سمیت دارویی گرفته تا مطالعات سرطان، درمان‌های سلولی، مهندسی بافت و تولید واکسن، همه و همه به کیفیت سلول‌های کشت‌شده بستگی دارند.
با رعایت این اصول اولیه، می‌توان محیطی پایدار و سالم برای رشد سلول‌ها فراهم کرد و نتایج علمی قابل اعتماد و ارزشمندی به دست آورد.
موفقیت در کشت و پرورش سلول تنها به تجهیزات پیشرفته وابسته نیست، بلکه به صبر، دقت، و تعهد پژوهشگر نیز بستگی دارد. اگر به این فرآیند به چشم یک سرمایه‌گذاری علمی نگاه کنیم، هر سلول می‌تواند دری به‌سوی کشفی تازه باشد. کشت سلول، گامی محکم به‌سوی آینده‌ی پزشکی نوین است.
